Atzera egingo dugu 70eko hamarkadaren hasierara. Zinemarekiko zaletasuna agertu zuen oso emakume gaztea izango zinela imajinatzen dugu. Zuretzat zer zen Donostia Zinemaldia eta zer lotura zeneukan harekin?

Oso lotura sinplea. 1972. urtean Katharine Hepburnekin maitemindu nintzen, eta urte horretan Howard Hawksi eskainitako zikloa egin zuten Zinemaldian. La fiera de mi niña (Bringing Up Baby, 1938) eman zuten. Adin txikikoa nintzen arren, ohituta nengoen amaren laguntzaz zenbait zinematan sartzen; beraz, ikustera joateko erabakia hartu nuen. Oraindik gordeta daukat emanaldi hartako sarrera. Barbara Streisand ere atsegin nuen eta uste dut ikusi nuen bigarren filma El sueño eternoren remakea izan zela Elliott Gould aktorearena (The Long Goodbye/Un largo adiós, Robert Altman, 1973). Ez nintzen sekulako zinemazalea ezta ere, ez nintzen Pasolinirenak ikustera joaten diren horietakoa. Katharine Hepburn eta Elliott Gould, garai hartan Barbara Streisanden senarra zena.

1976. urtea inflexio-puntua izan zen «jaialdi alaiaren» ereduan. Zinemaldiak bizkar eman zion ordura arte diktaduraren azken urteetako errealitate politiko eta sozial gogorrari, baina gizarte-mugimenduen jomuga bilakatu zen, Hondarribian izandako Jesús María Zabalaren hilketaren ondorioz.

Gogoratzen du sarrerak geneuzkanok uko egin geniola urte hartako jaialdira joateari, eta oparitu egin genituela protesta egiteko. Ez genuen jaialdi hartara joan nahi. Gogoratzen dut sarrera-parea oparitu niela emakume batzuei Argentinako Errepublikaren pasealekuan. Nahiz eta ez genuen joan nahi, ulertzen genuen jendearen pasioa. Garai batean Zinemaldiko sarrerak edukitzea zoragarria zen. Baina gure konpromisoa ez zen atearen aurrean sarrera apurtzeko adinakoa [barreak]. Baina oso une gogorra izan zen: Justu Zinemaldia hasi aurretik hil zuten Zabala.

Zuk zuzenean hartu zenuen parte zenuen «Barrios y Pueblos» ekimenean. Agian horixe da Zinemaldiak 1977tik aurrera izan zuen aldaketaren adibide argienetako bat, nahiz eta aurrekariak aurreko urteetakoak izan.

Nik Groseko zineklubean hartzen nuen parte, auzo-elkartekoan. Dena oso lotuta zegoen: auzo-elkartea, zinekluba, pantaila zuriko filmak. Zinekluba Aita Larroca kalean zegoen, taxi-geltokiaren parean, bilerak, asanbleak eta zineforumak egiteko ohiko leku bat zen, zoragarria. Uste dut zineklub «asoziazionero» konglomeratu horretan sortu zela «Barrios y Pueblos» sailean parte hartzeko aukera.

«Barrios y Pueblos» saila behar zuen Zinemaldiak glamour, izar eta Hollywood kutsua galtzeko. Politizatu beharra zeukan, herriarengana atera behar zuen. Zinemaldiko goiko mailetakoek zinema-jaialdi glamouroso eta instituzionalari eutsi nahi zioten, baina parte hartzeko aukera eskatzen zutenak zertxobait pozik izan behar zituzten.

Ez dut eskemak hausteagatik ez ironiaz esaten, baina gutako askorentzat [«Barrios y Pueblos» sailean parte hartzea] Zinemaldirako akreditazioa lortzeko modu bat zen, oso eskasa izan arren. Ez zuen Victoria Eugeniara sartzeko aukerarik ematen, noski, baina garai hartan gu ez ginen Victoria Eugenia zaleak: gehiago gustatzen zitzaigun Astoriara joatea, badakizu, el pueblo unido jamás será vencido. Nire ustez, zinemazale edo zinemajale donostiar orok nahi izan duela behin edo behin Zinemaldira joatea.

Zer film ikusten ziren «Barrios y Pueblos» sailean?

Arauak ziren garai hartako arazoa, orain bezala: lehiaketako filmak behin edo bitan soilik eman daitezke, orduan, Victoria Eugenian edo Astorian. Horrenbestez, ezin zituztenez lehiaketako filmak eman (guztiok horiek ikusi nahi genituen, noski, baita auzoetan eta herrietan ere), Zinemaldiko zigilua zeramaten filmekin zineforum erraldoia, trashumantea eta bohemioa antolatu zuten.

Funtsean, hautatu zuten zinema hori beste era batean eraman zezaketen. Hori denok genekien. Oker ez banago, ez dut uste ziklo paraleloetako kopia bat ez zen ezer ikusi genuenik. Ziur nago ez zutela Alien (Ridley Scott, 1979) hemen egon zen urtean eman. Dena den, filmek bazuten ukitu errebeldea, iraultzailea edo nahi duzun bezala deitu.

Filmak aurkezteko aukera izan zenuen lehen aldia izan zela esan duzu. Nahiko ezohikoa zen Zinemaldian: ohikoan ez zegoen aurkezpenik edo solasaldirik.

Egia esateko, ez nuen sentitzen Zinemaldi nagusiaren parte nintzenik. Nire ustez, guztiontzat Zinemaldia beste zerbait zen. Hala ere, ez zen denbora-galera izan. Arlo pertsonalari erreparatuz gero, esan dezaket hori dela nire ibilbidearen jatorria: Groseko Auzo Elkartean eta «Barrios y Pueblos» sailean aurkezpenak egin nituelako aurkezten ditut egun filmak Tabakaleran eta nago gaur zuekin.

Lehen urtetik, «Barrios y Pueblos» sailean emanaldi mitikoak izan ziren, adibidez, Novecentoren Intxaurrondoko emanaldian Bernardo Bertolucci eta Laura Betti egon ziren. Han izan zinen?

Ez, neuk saileko alderdirik arruntena gogoratzen du. Novecentoren anekdotaren antzekoa da aurten [2019], Ken Loachek egoitzetakoekin [grebalariak] bat egin izana. Lorpen handia izan zela pentsatzen du, Bertolucci, Bertolucci delako eta Loach, Loach. Jokaldi bikaina iruditzen zait. Orain zoragarria iruditzen zait: Bertolucci eta Laura Betti [Intxaurrondon]. Uste dut borroka-lurraldetzat gintuztela: zinema-jaialdi batean zeuden, glamourrez betetakoa, baina iraultza egitera joaten ziren, txikia izan arren. Ziurrenik herri batean aurkezpen bat egiten nengoen hori gertatu zenean. Ez naiz kexu. Horixe egin behar nuen! Eta niri zoragarria iruditzen zitzaidan: ezagutzen ez nuen lekuetara joatea zinemaz hitz egitea, ogitarteko bat jatea eta etxera itzultzea. Ez zen batere instituzionala, ez zintuzten eramaten eta ekartzen: jendearekin joan behar zinen. Zinemaldiak ez zuen autobusik jartzen. Filma aurkeztu behar zenez, joan egiten ginen. Une berezia zen. Mugimendu ugari zegoen martxan: EMK [Euskadiko Mugimendu Komunista], ORT [Organización Revolucionaria de Trabajadores], auzo-elkarteak… Zinemaldiak bazekien ezin ziola bultzada horri uko egin.

Emanaldiak betetzen ziren [«Barrios y Pueblos» sailekoak]? Pentsatzen dugu ikusleak ordura arte Zinemaldira joaten zirenen oso bestelakoak izango zirela.

Bai. Orain nolabaiteko nostalgiaz oroitzen ditugun indarrek (ORT eta besteak) jende ugari erakartzeko gaitasuna zuten. Gainera, saioak zineklub eta auzo-elkarteen espazio txikietan egiten ziren, eta berehala betetzen ziren. Ikusle haiei orain «borroka» esango genien (baina uste dut lehen kutsu kulturalagoa eta ideologikoagoa zuela), eta haientzat zineklubera joatea ekintza aldarrikatzailea zen. Jesuiten ikastetxeko emanaldiak liberalak izanik, imajinatu auzo-elkarteetakoak, Elgetakoak edota langileen auzo eta herrietakoak, esaterako Intxaurrondo, Altza, Ermua eta Eibarrekoak. Giro horretan, Zinemaldiak erakarrita joaten zirenek ere bazekiten [instituzionala/ofiziala] ez zen guztia iraultzailea eta sistemaren kontrakoa zela.

Berreraikitzen aritu garen istorioen arabera, askotan «Barrios y Pueblos» saileko emanaldiak gerrilla-proiekzioak izan ziren, Emakumeen Asanbleako edo EHGAMeko kideek antolatuak, esaterako, Mikel Martín Conde gay-mugimenduko ekintzaileak Fassbinderren pelikulak aurkeztu zituen.

Askok paraleloki biziraun dugu. Mikelen figura zera da, era guztietako jipoietatik bizirik ateratzen den pertsonaiarena. «Barrios y Pueblos» sailetik Giza Eskubideen Zinemaldian Victoria Eugeniako plateara joan gara denak. Horixe da ibilbidea. Garai hartan, oso zaila zen dena, eta [Barrios y Pueblos] EHGAMi edota Emakumeen Asanbleari uzten zitzaien espazio bakarra zen. Nik ere ulertzen nuen, noski, baina desadostasunak ere bazeuden. Nik esaten nuen: «Zinemaldia bada, hitz dezagun zinemaz: nik Cabaret (Bob Fosse, 1972), West Side Story (Robert Wise, Jerome Robbins, 1961), Alien (Ridley Scott, 1979) edo beldurrezko zerbait jarri nahi dut». Eta ezetz erantzuten zidaten, ez zutelako eztabaidarik sortzen. Ondoren ikasi dugu Cabaretek edo West Side Storyk ere ematen dutela eztabaidatzeko parada, baina orduan ez zituzten musikalak nahi.

Programatzeko irizpidea militantearena zen?

Hori da, bai.

Eta bazegoen solasaldirik?

Bai, baina gertatzen zena eta oraindik ere gertatzen dena da gaiak interes handiagoa pizten duela ekintza zinematografikoak baino, eta niri horrek oso umore txarrean jartzen nau. Badirudi film batzuk «eztabaidatzekoak» direla eta beste batzuk, ordea, ez. Garai horretan nik muga ugari edo ezjakintasun handia nituen, bai zinemaren arloan, bai iraultzarenean, eta batzuetan ezin nion solasaldiaren mailari eutsi. Batzuetan, gaikako eztabaidak oso boteretsuak ziren. Komisario politikoak geneuzkan, komatxo askoren artean eta hitzaren zentzurik onenean esanda. Jendeak askoz ere ideologia sakonagoa zeukan buruan, eta asko eztabaidatzen zen PCEren [Partido Comunista de España] eta Italiako PCIren arteko aldeaz edota Carrilloz. Edo EMKren eta ORTren arteko gorrotoez. Filmek lotura handia zuten momentuarekin eta azaldu nahi zenarekin. Adibidez, filmean traidoreren bat agertzen bazen, oso eztabaida sakona izango zuen: «badauka kausa traizionatzeko eskubiderik?», «Izan kontuan funtsean gerrillaria dela!», «Zein izan zen alderdi komunistaren jarrera Bigarren Mundu Gerran?». Ni oso tentela nintzen, edo gazteegia. Hantxe izan ikusleekin lehen gatazka. El general de la Rovere (Roberto Rossellini, 1960) aurkezten ari nintzen eta otu zitzaidan esatea ez zela Hollywoodeko ohiko film bat. Tomateak jaurti zizkidaten ia! Ikusleek, noski, pentsatzen zuten Rossellinik ez zuela Hollywood erako zinema egiten. Maila pertsonalean komentatzen dizuet, jakin dezazuen garai hartan nolako mugak nituen. 70eko hamarkadaren erdialdean, nik ez neukan ikusita Rosselliniren obra osoa; gainera, ez zegoen filmak elkarri pasatzeko aukerarik. Alien, La fiera de mi niña edo El sueño eterno pelikulez aparte, beste era bateko zinema bazegoela ezagutzen ari nintzen.

Eta nola prestatzen zinen solasaldietarako?

Ozta-ozta, aurkitzen nuena irakurtzen. Film gehienak ikusi arte ez nituen ezagutzen. Aurkezpenean, jendea eta filma kokatzen genituen, eta horretarako informazioa eskuratzen genuen. Oso lagun zinemazaleak nituen, eta haiei eskatzen nien laguntza. Ikusi ondoren errazagoa zen. Gainera, solasaldietan ez nintzen bakarrik egoten, antolakuntzako eta Barrios y Pueblos Batzordeko pertsonak izaten ziren. Prestatzen nintzen, baina ez zegoen Internetik edo zinemari buruzko hainbeste liburu. Jendearekin hitz eginez edo eskuratzen nituen liburuekin prestatutako ahozko aurkezpenak ziren. Ziklo paraleloetakoak baziren, Zinemaldiak berak argitaratzen zituen liburuxkak irakurtzen nituen.

«Barrios y Pueblos» programan parte hartzeak ikasteko erabilgarria izan zela esango zenuke?

Bai. Horregatik esan dizuet han hastearen ondorioz iritsi naizela egun egiten ditudan aurkezpen guztiak egitera. Egoera azalduko dizuet, gutxietsi gabe. Nolabaiteko deskontrol- eta inprobizazio-sentsazioa geneukan: ikusleak, Zinemaldia, gu, mugimenduak, zinekluba zer den. Nik, behintzat, hala bizi nuen. Bagenekien Kresala bazela, baina Donostiako erdigunean zegoen, Caja de Ahorros Municipal zelakoaren eraikinean. Ez zegoen auzo-elkarte baten sotoan. Eta Intxaurrondo, Intxaurrondo zen eta Altza, Altza.

Oso deigarria da, 70eko hamarkadako giro gorabeheratsuan, ekimenak indar handia zuela eta gutxika galdu zuela 80ko hamarkadaren erdialdean desagertu zen arte, garai hartako beste ekimen utopiko batzuk bezala. 

Lider ibiltzen direnek indarra galtzen badute, gainerakoak desagertu egiten dira. Oso ekimen pertsonalistak dira, azpiegiturarik gabeak: film-bobinak eta, auto bat norbait joan dadin filma jartzera, emanaldiaren lekuan proiektatzailerik ez badago. Hori baino ez. Gizarte-mugimendu horietan guztietan gertatzen den bezala, mobilizatuen daudenak desagertzen direnean, goikoei ez zaie batere axola. Hori atsedena hartzen dutena! Bestalde, egoera aldatzen hasi zenean, Zinemaldiak ez zuen batere interesik agertu. «Barrios y Pueblos» iraultza-zerga izan zen. Ez zen iraultza-zerga zuzendari batzuek, Chillidak edo Larrandiak kasu, ez ziotelako inoiz herrian sortutako zerbaiti ezetzik esango. Baina, urteak pasatu ahala (badakit batzuek hiltzen jarraitzen zutela, besteek ere bai eta jipoiak bazirela), Zinemaldiak gatazkarik ez izateko negoziazioak beste eremu batzuetan egin zituzten. Hori ere badakigu. Ikusten duzuenez, ez zuten horrekin jarraitu; inork ez zuen berreskuratu, adibidez, Berlinen baden ideia. «Berlinale goes Kiez» sailaren bitartez, sail ofizialeko filmak askotariko auzoetako aretoetan ikus daitezke. «Barrios y Pueblos» eromena zen, baina zinema-jaialdi guztiak ohartu dira ezin daitezkeela egoitza ofizialetan giltzapetuta egon.